A catedral románica

Santiago Zebedeo foi o primeiro dos apóstolos de Cristo en sufrir o martirio, cara ao ano 44 d.C.; porén, o lugar do seu sepulcro permanecerá no esquecemento. Desde San Xerome cobrará forza a idea de que cada un dos apóstolos descansaba no seu lugar de predicación.

Este retablo nárranos, a través dos seus cinco paneis, algúns dos episodios máis destacados do itinerario vital do apóstolo Santiago: vocación, misión, predicación en Hispania, martirio e translación dos seus restos mortais nunha barca ata terras de Galicia.

Seguindo o relato da tradición, a barca que traslada os restos mortais de Santiago o Maior arriba nas costas galegas e son os seus discípulos, Teodoro e Atanasio, quen, axudados por man divina, se encargan de trasladar o corpo do Apóstolo ata Padrón.

Durante séculos circularon noticias que situaban ao apóstolo Santiago en Hispania. O avistamento, por parte do monxe Paio, dunhas prodixiosas luminarias permitirá descubrir a localización do sepulcro apostólico, sendo confirmado posteriormente polo bispo Teodomiro, tras anxélicas revelacións.

Nese mesmo lugar onde sucede a Inventio, Afonso II ordenará a construción dunha basílica. Con todo, ante o auxe do culto a Santiago, exponse a necesidade de proxectar un edificio de maiores dimensións, empresa que se levará a cabo baixo o reinado de Afonso III.

Este vestixio arqueolóxico vén dar testemuño da desaparecida basílica de Afonso III. Os elementos aparecidos nas escavacións, xunto ás trazas físicas presentes baixo a catedral, constitúen elementos principais á hora de reconstruír a imaxe que puido ter o templo.

Esta maqueta nace como resultado das investigacións do profesor K. J. Conant e recrea a imaxe que puido ter o templo antes da chegada do mestre Mateo, cara ao 1150. A grandiosidade que adquire o edificio vén ser reflexo do auxe vivido pola peregrinación.

A capela de San Salvador, situada na parte central da xirola, será o punto onde dean inicio as obras da catedral, da man dos mestres Bernardo o Vello e Roberto. Este espazo terá unha enorme repercusión sobre o conxunto, ao condicionar o resto do proxecto.

Na entrada desta capela atopámonos cos capiteis fundacionais, ambos en relación co ritual de colocación da primeira pedra. Na súa inscrición latina podemos ler: "No tempo do bispo Diego comezouse esta obra"; "Reinando o rei Afonso construíuse esta obra”.

Tras un período de desaceleración nas obras, a chegada do mestre Esteban suporá a reactivación do proxecto (1092-1101). A introdución da planta poligonal nas capelas ou as innovacións no plano estilístico dan conta dos cambios producidos durante esta etapa.

Co bispado de Diego Xelmírez as obras viven un novo impulso. É entón cando se emprende un ambicioso plan para engrandecer a catedral e facer de Compostela unha segunda Roma. A obra máis significativa dentro dese contexto será o altar maior, realizado seguindo o estilo romano.

Esta imaxe, situada en Praterías, puido estar pensada en orixe para a fachada occidental como parte do grupo da Transfiguración. Entre as inscricións que o acompañan podemos ler "ANFVS REX", en relación coa coroación do neno Afonso Raimúndez, futuro Afonso VII.

Estes fustes formaron parte das columnas que estaban situadas na antiga porta do Paraíso, na fachada setentrional. Unha vez máis, o Libro V do Códice Calixtino faise eco delas ao falarnos dunhas columnas de mármore "fermosamente labradas".

Este relevo formaría parte dun menoloxio situado na porta norte, no que se ilustraban os labores de cada un dos meses do ano. A inclusión deste ciclo na portada podería gardar relación coa Expulsión do Paraíso e a posibilidade de redención mediante o traballo.

Sobre a interpretación desta figura baralláronse varias hipóteses: por unha banda, como parte dun zodíaco, representando a Saxitario; por outro, como Centauro, en clave de alegoría moral da loita contra as tentacións, en relación coa Serea situada no outro extremo do friso.

O proxecto inicial estaba exposto cuns tímpanos de menor tamaño, do cal se conservan escenas como a Epifanía ou a Flaxelación. A ampliación nos accesos motivará a inclusión de escenas procedentes doutras portadas, o que nos permite advertir as diferenzas entre os mestres.

No Calixtino queda reflectida a vocación narrativa desta figura: "está representada unha muller que sostén nas súas mans a cabeza putrefacta do seu amante, arrincada polo seu propio marido, quen a obriga a bicala dúas veces por día. Grande e admirable castigo para contarllo a todos!"

As obras do conxunto catedralicio prolongaranse ata o ano 1211, data da súa consagración. Estes discos formarían parte do devandito ritual, presidido polo arcebispo Pedro Muñiz e ao que asistiu o rei Afonso IX, tal como deixa constancia a Acta de Consagración transcrita no Tombo B.